سلام و عرض ادب.
الف) در مورد جناس و سجع:
- سجع آرایه ای مربوط به نثر است و در پایان جمله های قرینه می آید. مانند: هر چه نپاید، دلبستگی را نشاید. اما جناس بین شعر و نثر مشترک است
- جناس جایگاه خاصی ندارد. ممکن است دو واژه ای که جناس دارند، در یک جمله یا بیت یا مصراع باشند؛ مثال: یاد بادآن که سر کوی توأم منزل بود.
- جناس با اختلاف یک واج تشکیل می شود .؛ (روان - روا ) (قامت - قیامت) و.... اما در سجع، هم وزن بودن دو واژه، مانند: درد- برف و یا اشتراک یک یا چند واج در پایان واژه کافی است؛ مثال: رسیده- کشیده .
- توجه: کاربرد سجع در شعر تنها زمانی اتفاق می افتد که در دو مصراع، واژه های قرینه ، دو به دو با هم آرایه ی سجع داشته باشند. البته این اتفاق در نثر مسجع هم می افتد.در این صورت آرایه ی موازنه خواهیم داشت. مثال از نثر: اندک اندک خیلی شود و قطره قطره سیلی (شود). مثال از شعر: زشت باید دید و انگارید خوب/ زهر باید خورد و انگارید قند
گاهی اتفاق می افتد که واژه های پایان جمله های قرینه در نثر مسجع، جناس دارند. اما اولویت با سجع است؛ مثال: همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال. ب) در مورد تضاد و پارادوکس
در تضاد دو واژه ی مورد نظر از هم جدا هستند؛ مثال: بگویم تا بداند دشمن و دوست ، در این مصراع دشمن و دوست دو مقوله ی جدا هستند، اکنون مصراع دوم بیت را ببینید: که من مستی و مستوری ندانم. در این مصراع ، مستی و مستوری در یک ظرف گنجانده شده است. اینجا پارادوکس داریم. یعنی یک ظرف داریم؛ من هم مست باشم، هم مستوری کنم. (پنهان کاری کنم). یا مصراع از تهی سرشار.... یعنی هم تهی ، هم سرشار در یک ظرف گنجانده شده.
البته درک پارادوکس ، گاهی نیاز به تفکر بیشتری دارد. در این بیت حافظ:
از خلاف آمد عادت بطلب کام که من / کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم (از پریشانی آرامش گرفتن).
موفق باشید.
حسینی
